Door Marcia de Keijzer en Lara Mattheij
Middelbare scholieren ervaren veel druk door school. Die druk komt van ouders, docenten en leerlingen zelf. Vooral toetsen leveren stress op. Opvallend is dat de druk in Nederland toeneemt, terwijl deze in andere landen stabiel blijft. Waarom is deze druk de afgelopen twintig jaar toegenomen?
‘Even pauze, even rust, even geen school nu’, verzucht Sem Taal (18), als hij denkt aan momenten dat hij even op zijn bed kan liggen. ‘Ik voel de vermoeidheid in mijn hoofd soms.’ De vwo-scholier doet dit jaar voor een paar vakken eindexamen op het Parcival College in Groningen en heeft regelmatig last van stress door school. ‘Ik heb de afgelopen tijd mentale en fysieke klachten door de stress.’ Het bezorgt hem extreme vermoeidheid en maagkrampen. Ook wordt hij van stress onzeker en krijgt hij het gevoel niet meer zichzelf te zijn. De druk ligt zo hoog, dat hij niet thuis blijft wanneer hij maagkrampen heeft. ‘Ik kan mij niet ziekmelden. Elke dag zijn er belangrijke lessen. Ik moet erbij zijn omdat ik anders achterloop, ik mijn toetsen niet haal en mijn examens niet kan binnenslepen.’
Sem is niet de enige middelbare scholier die last heeft van druk door school. Het aantal jongeren dat stress ervaart is in Nederland al jaren aan het toenemen. Maar er is iets geks aan de hand: de stijgende trend in Nederland is uitzonderlijk. Het aantal 15-jarigen dat druk door schoolwerk ervaart is in Nederland gestegen van gemiddeld 22,6% in 2002 naar 42,6% in 2018, blijkt uit het Health and Behaviour of School-Aged Children-onderzoek (HBSC) dat elke vier jaar internationaal wordt uitgevoerd. De schooldruk in andere landen is stabieler. De Nederlandse scholier van nu ervaart evenveel druk als de gemiddelde scholier in Europa en Noord-Amerika.
De afgelopen twee jaar zijn de omstandigheden voor veel jongeren door de coronamaatregelen niet gemakkelijker geworden. ‘Jongeren zijn erg flexibel, maar we zien wel dat voor sommige jongeren de stress die ze al hadden voor corona is versterkt’, zegt sociaal wetenschapper Margot Peeters, verwijzend naar haar lopende onderzoek naar ongezonde stress en prestatiedruk bij jongeren. Samen met de druk, is ook het aantal bijlesinstituten aan het stijgen, blijkt uit recente cijfers van de Kamer van Koophandel. Wat is hier aan de hand?
Jongeren ervaren veruit de meeste stress door school en huiswerk, blijkt uit onderzoek van UNICEF. Ook onderzoek dat is uitgevoerd door het Trimbos-instituut bevestigt dit: 27% van de jongeren tussen de 12 en 16 jaar heeft vaak of altijd stress door school of huiswerk. ‘Vooral de prestatiedruk onder jongeren is in toenemende mate een probleem’, vertelt Peeters. ‘Bij middelbare scholieren gaat schoolstress vooral over het presteren an sich. Dit zien wij vooral toenemen op de hogere niveaus.’
Toetsen veroorzaken veel stress
‘Ik krijg heel veel stress door de hoeveelheid opdrachten en toetsen. Het niveau is hoog en het gaat snel’, zegt Gijs (15), vierdeklasleerling op het Gymnasium Celeanum in Zwolle. ‘Het is een soort vicieuze cirkel naar beneden: je krijgt stress, daardoor lukt het minder goed, waardoor je meer stress krijgt.’ Op school is de ervaren stress geen onderwerp van gesprek, maar Gijs ziet dat anderen er ook last van hebben. ‘Ik merk bij iedereen stress. Ik kan heel goed zien hoe mensen zich voelen. Ik noem dat mijn gave. Ik kan heel veel niet, maar dat kan ik goed.’
‘Er wordt veel meer getoetst, dat kun je gewoon vaststellen’, zegt Stan Termeer, woordvoerder van de VO-raad. En dat is niet omdat scholen verplicht zijn te toetsen. ‘Scholen bepalen zelf hun toetsbeleid. Dat doen ze om een vinger aan de pols te houden.’
Maatschappijleerdocent Michael Kruiper geeft les op het Willem Lodewijk College in Groningen en ziet dat toetsen veel stress opleveren voor leerlingen. De hoeveelheid toetsen is binnen de school een discussiepunt. ‘Er wordt heel verschillend over gedacht. Wij proberen uniforme afspraken te maken, maar dat is nog best ingewikkeld. Vooral talen toetsen relatief veel.’ Toch heeft hij begrip voor leraren die veel toetsen opleggen. ‘Het idee bestaat dat je op die manier zicht kunt houden op de voortgang van leerlingen.’ Volgens Kruiper is de hoeveelheid toetsen op zijn school niet afwijkend van scholen in de rest van Nederland. ‘We zijn echt een toetsland. We hechten veel waarde aan toetsen.’
Ook Shadi (15), vierdeklasser van het Celeanum, ervaart vooral stress rond toetsweken. Voor haar komt de druk met name vanuit docenten. ‘Ik zit op dezelfde school waar mijn broer op zat. Hij haalde hoge cijfers. Negens en tienen. Kom ik aan. Ik denk dat de leraren dezelfde verwachtingen hebben van mij.’
De voornaamste reden dat leerlingen stress ervaren door school komt doordat zij hoge cijfers willen halen, blijkt uit recente cijfers van het CBS. Waar komt deze behoefte vandaan? ‘School verlangt hoge cijfers. Als je drie vijven staat, mag je geen examen doen’, zegt Sem, die regelmatig fysieke en mentale klachten ervaart door schoolstress.
Gonneke Stevens, hoofdonderzoeker voor het HBSC-onderzoek in Nederland, geeft aan dat Nederlandse jongeren niet meer druk ervaren dan het gemiddelde in Europa. Wel is de stijgende trend uitzonderlijk. Waar in de rest van de landen de druk stabiel blijft, is deze in Nederland gestegen. ‘Met name vanaf 2009 is een sterke toename te zien, vooral bij meisjes op het vwo.’ Wat is er rond die tijd veranderd?
Eisen en verwachtingen zijn veranderd
Leerlingen die in 2012 examen deden kregen te maken met een destijds nieuwe regel: het gemiddelde cijfer op het centraal examen moet hoger dan een 5,5 zijn. Voor die tijd konden leerlingen dat gemiddelde compenseren met de cijfers uit de schoolexamens. Deze regel is gemaakt in 2008 door toenmalig staatssecretaris van Onderwijs Marja van Bijsterveldt. Examenkandidaten in 2013 kregen te maken met een extra aanscherping: de zogenaamde kernvakkenregel. Voor wiskunde, Nederlands en Engels mag er maximaal één 5 tussen zitten.
Eind 2011 berekende de VO-raad dat dit zou leiden tot een verdubbeling van het aantal gezakten, maar deze voorspelling kwam niet uit. De examens werden zelfs iets beter gemaakt ten opzichte van een jaar eerder. Jaap Dronkers, een inmiddels overleden onderwijssocioloog, zei destijds tegen de Volkskrant: ‘Er zijn slechts twee verklaringen mogelijk. De leerlingen zijn harder gaan werken of de scholen hebben zich meer gericht op de voorgeschreven examenstof.’
Is de behoefte om hoge cijfers te halen te wijten aan veranderingen in het schoolsysteem, of spelen er andere factoren? Stevens heeft geen onderzoek gedaan naar de waarom-vraag, maar wijst, met enige terughoudendheid, op twee mogelijke verklaringen. ‘Enerzijds kan het zijn dat het onderwijs moeilijker is geworden en dat er meer gevraagd wordt van leerlingen.’ Zij ziet echter geen directe aanwijzingen dat het onderwijs moeilijker is geworden. ‘De examencriteria zijn iets verzwaard, maar in het curriculum op het voortgezet onderwijs is niet heel veel veranderd.’
‘Anderzijds kan het zijn dat wij als maatschappij het belangrijker zijn gaan vinden goed te presteren op school’, vervolgt Stevens. ‘Daar zijn meer aanwijzingen voor, gezien bijvoorbeeld de stijging in de bijlesuitgaven van ouders, maar ook het einde van de zesjes-cultuur. Ik heb de indruk dat het belang om je zo goed mogelijk te willen ontwikkelen is toegenomen. Onderzoeker Peeters bevestigt dit beeld. ‘We zien dat de prestatiemaatschappij onderdeel is van het probleem. Excelleren op cognitief vlak is belangrijk: hoe hoger, hoe beter. Het leven is maakbaar, alles is haalbaar.’
Dat alles haalbaar lijkt, ziet ook Marco Shots, wiskundedocent op de middelbare school Plein Joure in Joure. Hij is voor de leerlingen een aanspreekpunt wanneer zij aanlopen tegen problemen. ‘Ze willen succesvol zijn.’ Die druk komt gedeeltelijk vanuit ouders: ‘Wat je vaak ziet is dat ouders pushen omdat ze het idee hebben dat ze er vroeger niet alles uitgehaald hebben. Dat willen ze voor hun kind wel.’ Leerlingen hebben daarnaast verwachtingen vanuit henzelf. ‘Het is een soort status ding, hoge cijfers halen. Alsof je alleen dan succesvol bent. Ik denk dat dit wel is veranderd vergeleken met vroeger.’
Jongerencoach Paulien van der Woude over de schooldruk van Sem: ‘Hij zit in een negatieve spiraal, waardoor hij van het een in het ander valt.’
Voor Sem is het probleem vooral dat er geen rustmomenten zijn tussen toetsen en opdrachten. Hij wil gewoon zijn eindexamen halen, die hij gespreid zal doen. ‘Elke docent verwacht dat hun vak prioriteit heeft en daar moet ik mij naar gedragen. Dat is het probleem met prioriteiten, je kunt er maar een hebben.’ De stress die hij heeft neemt hij nog maar even voor lief. ‘Het is niet dat dit tientallen jaren gaat doorzetten, dus er is een einde in zicht.’
Nieuws van Groninger MA Journalistiekstudenten 