Eén op de tien vrouwen in Nederland heeft wel eens te maken gehad met een vorm van menstruatiearmoede. Er is nog weinig over dit probleem bekend, maar het heeft grote impact op de mensen die in deze situatie zitten.

Door: Els de Grefte & Esther Smolders

In 2020 is Nicolien (25) op bezoek bij de universiteit van Edinburgh in Schotland. Als ze even naar de wc gaat, ziet ze daar menstruatieproducten liggen. Zomaar, vrij om te pakken naar behoefte. Dat is gemeengoed in Schotland: het maakte in 2020 als eerste land ter wereld menstruatieproducten gratis voor iedereen. Voor scholieren en studenten zijn de producten er al sinds 2018 gratis. Voor Nicolien is dat allesbehalve normaal: “Ik moest een beetje huilen toen ik dat zag.” Nicolien heeft namelijk jarenlang te weinig geld voor voldoende menstruatieproducten gehad: ze kampte met menstruatiearmoede.

Menstruatiearmoede houdt in dat iemand beperkte toegang heeft tot de middelen die nodig zijn om veilig en comfortabel je menstruatie door te komen. Dit kan bijvoorbeeld een gebrek aan goede sanitaire voorzieningen of aan voldoende kennis zijn. In Nederland is een gebrek aan voldoende menstruatieproducten de meest prangende vorm van menstruatiearmoede. Concreet betekent dit dat menstruerende mensen onvoldoende geld hebben voor voldoende maandverband of tampons. Hier komen de kosten voor pijnstillers of schoon ondergoed nog bovenop.

Menstruatiearmoede is een fenomeen wat groeit aan bekendheid. Dit komt onder andere door landen als Schotland, Ierland en Nieuw-Zeeland, die één voor één menstruatieproducten gratis beschikbaar maakten op scholen en universiteiten. In Nederland deed de feministische organisatie De Bovengrondse in 2019 een verkennend onderzoek naar menstruatiearmoede, waardoor het probleem ook hier op de maatschappelijke agenda kwam te staan.

Als Nicolien op haar twaalfde begint met menstrueren, krijgt ze meteen te maken met de schaamte die om menstruatie hangt. “Mijn menstruatie was heel zwaar, waardoor ik door veel producten heen bloedde,” vertelt ze. Daarom pakt ze soms uit nood het incontinentiemateriaal wat bij haar oma ligt, want dat is veel dikker. “Maar dat zag je bijvoorbeeld tijdens de gymles wel zitten, waardoor ik me nog slechter ging voelen over mijn menstruatie.” Om meer producten vragen thuis, durft ze niet. “Mijn ouders werkten allebei en verdienden samen net te veel om in aanmerking te komen voor een bijstandsuitkering. Mijn ouders vonden het heel belangrijk om wel genoeg eten op tafel te zetten en menstruatieproducten zijn gewoon duur,” vertelt ze.

Dit herkent Inge de Bruijn, die als projectcoördinator bij Humanitas veel te maken heeft met gezinnen die rond de armoedegrens leven: “Als jonge meiden ongesteld worden, slokken ze een deel van het budget van het gezin op. Dat voelt niet goed. Daarom durven veel meiden niet om extra of andere producten te vragen.” De kosten van een pakje tampons of maandverband lijken misschien niet zo hoog, maar volgens De Bruijn is het budget van gezinnen rond de armoedegrens niet toereikend om aan alle basisbehoeften te voldoen. “Elke euro betekent wel of geen brood morgen.” 

Dat geldt ook voor het gezin van Nicolien. “Ik kreeg geen zakgeld, want dat was er gewoon niet.” Als ze een krantenwijk krijgt, levert dat alsnog niet veel op. “Daar bleef weinig van over,” vertelt ze. “Ik ging door veel ibuprofen heen en bloedde regelmatig door in mijn broek. Dat kan je een keer wassen met Biotex, maar dat bleekt ook enorm.” 

In Nederland leven ongeveer 383.700 menstruerende mensen met een inkomen rond het sociaal minimum. Hiervan moeten ook de vaste lasten betaald worden. Na aftrek van de door het Sociaal en Cultureel Planbureau vastgestelde minimaal noodzakelijke vaste lasten blijft daar een weekbudget aan besteedbaar inkomen van over. De impact van de kosten van menstruatie wordt duidelijk als je die kosten afzet tegen het weekbudget. In onderstaande tabel is te zien hoeveel geld er in een weekbudget overblijft. Deze kosten zijn in het geval van een alleenstaand menstruerend persoon dus maar één week per maand noodzakelijk.

In sommige gevallen lijkt het kopen van menstruatieproducten geen probleem. Maar, zegt psycholoog Arnoud Plantinga, armoede leidt tot stress: “Stress maakt het moeilijker om goede keuzes te maken, waardoor het lastiger wordt om uit de armoede te ontsnappen. Het is een vicieuze cirkel.”

Het armoedefonds ziet ook dat menstruerende mensen onmogelijke keuzes moeten maken: “In hun budget hebben zij onvoldoende ruimte om te voorzien in hun basisbehoeften.” Om de week goed door te komen tijdens een menstruatie besparen huishoudens bijvoorbeeld op eten en drinken. Ook houden zij soms veel te lang een maandverband of tampon in, of zoeken ze naar alternatieven als toiletpapier. 

Gezondheidsrisico’s

Als Nicolien op haar zestiende aan de pil begint, wordt haar ongesteldheid minder zwaar. Maar daarmee zijn de problemen nog niet opgelost: “Toen deed ik om te besparen de laatste twee dagen van mijn ongesteldheid met in totaal twee tampons. En als ik het gevoel had dat de tampon nog niet vol was, liet ik hem gewoon zitten.” Nicolien is zich wel bewust van de risico’s op Toxic Shock Syndroom (TSS), maar neemt dat risico voor lief.  

Een tampon kan maximaal acht uur per veilig gedragen worden. Hierna vergroot de kans op TSS.

Voor hun onderzoek praat De Bovengrondse met gynaecologen over de gevaren van een slechte hygiëne tijdens de menstruatie. Het algemene advies van de gynaecologen is om een tampon niet langer dan acht uur in te houden, maar de kans op TSS neemt vooral toe als een tampon langer dan 24 uur wordt gedragen. TSS begint meestal met verhoging en wordt vaak laat herkend. Als mensen niet op tijd behandeld worden, kan TSS leiden tot orgaanfalen en een coma. 

Mensen rond het sociaal minimum gebruiken als alternatief voor menstruatieproducten meestal toiletpapier, maar ook dit kan zorgen voor infecties, vertellen de gynaecologen. Toiletpapier breekt makkelijk af in kleine stukjes die in de vagina terecht komen. Dit verstoort het gevoelige milieu van de vagina. De infectie kan verspreiden naar bijvoorbeeld de baarmoeder en eileiders. Het kan zelfs zorgen voor onvruchtbaarheid, maar volgens de gynaecologen is de kans hierop erg klein. 

Maandverband is volgens de gynaecologen minder gevaarlijk, maar kan wel sneller voor irritaties zorgen als deze niet vaak genoeg wordt verwisseld. De meest voorkomende is bacteriële vaginose. Dit zorgt voor een sterk ruikende en afwijkende vaginale afscheiding en dus voor nog meer ongemak. 

De rol van schaamte

Deze ongemakken werken de schaamte rondom menstruatiearmoede in de hand. Arnoud Plantinga is gepromoveerd op schaamte en armoede. In zijn onderzoek zag hij dat schaamte en armoede vaak samengaan. Schaamte over de financiële situatie komt vaak voor bij mensen rond de armoedegrens. Deze schaamte heeft verregaande gevolgen. “Schaamte is een beschadiging van je zelfbeeld,” vertelt Plantinga. “Mensen kunnen op twee manieren reageren op deze beschadiging. Ofwel iets doen om deze schade te herstellen, ofwel meer schade aan je zelfbeeld voorkomen.”

In het geval van mensen in armoede bestaat het herstellen van het zelfbeeld uit het kopen van dure producten, blijkt uit het onderzoek van Plantinga. Daarnaast is verstoppen een reactie die veel mensen hebben: “Om verdere beschadiging van het zelfbeeld te voorkomen gaan mensen zich meer verstoppen en willen zo ver mogelijk wegblijven van sociale contacten”, vertelt Plantinga. Maar het is juist het sociale netwerk dat mensen kan helpen herstellen van een (financiële) tegenslag. 

Bij menstruatiearmoede is er niet alleen een armoedeschaamte, maar ook menstruatieschaamte. Volgens Plantinga versterken de twee elkaar: “Het zijn twee factoren waar heel erg een taboe omhangt.” Dit maakt het vragen om hulp een extra grote opgave. “Bij een verhuizing vraag je toch makkelijker om hulp dan als het om menstruatie of armoede gaat,” aldus Plantinga.

Nicolien praat niet over haar menstruatie en het gebrek aan geld binnen het gezin. Ook zij voelt dat deze onderwerpen taboe zijn en schaamt zich voor haar situatie. Om hulp vraagt zij dan ook niet, maar vindt deze desondanks wel. Op de middelbare school vraagt iemand haar om een tampon: “Toen had ik door dat ik dat ook aan andere mensen kon vragen.”

Door dit te doen komt Nicolien aan tampons, maar door de zwaarte van haar ongesteldheid moet zij ieder anderhalf uur wisselen. Op school wordt dit een probleem: “De leraren die zeggen ‘je wacht maar tot na de les’. Ik bloedde regelmatig door waardoor onderbroeken weg konden.” Maar geld voor nieuwe onderbroeken was er niet altijd.

“Als je net ongesteld wordt, is het al lastig genoeg. Die eerste paar jaar moet je gewoon een vangnet hebben”

Nicolien

De zwaarte van Nicolien’s ongesteldheid zorgt er ook nog voor dat zij een dubbele beschermlaag nodig heeft. Naast tampons heeft zij ook maandverband nodig. “Je kon bij de conciërge halen, maar dat was meer bedoeld voor als je het was vergeten. En om daar vijf keer per dag nieuw maandverband te vragen is ook ongemakkelijk.”

Voor Nicolien is het ongemakkelijk om om menstruatieproducten te vragen bij een conciërge. Toch is dat op scholen regelmatig de enige manier om aan gratis menstruatieproducten te komen. Dat komt uit een rondgang langs verschillende onderwijsinstituten. Uit de reacties van 29 onderwijsinstituten blijkt dat slechts drie van hen gratis menstruatieproducten op de toiletten hebben. Vaker zijn er wel menstruatieproducten aanwezig, maar zou de leerling erom moeten vragen. Zulke regelingen zijn meer gericht op leerlingen die producten vergeten zijn mee te nemen en niet op leerlingen die structureel tekort komen.   

Dat is zonde, vindt Nicolien. “Als je net ongesteld wordt, is het al lastig genoeg. Die eerste paar jaar moet je gewoon een vangnet hebben. Ik vind dat overal wat menstruatieproducten zouden moeten liggen.”

Gratis menstruatieproducten

Stichting Armoedefonds zou het liefst zien dat de landelijke overheid menstruatiearmoede oplost, maar nu dat nog niet zo is neemt ze het heft in eigen handen. “We moeten niet wachten tot het zover is, maar aan de slag om nu te helpen. Daarom zijn we met de uitgiftepunten gestart.” Het Armoedefonds deelt daarom op 506 plekken in Nederland gratis menstruatieproducten uit. Daar worden verschillende soorten menstruatieproducten uitgedeeld: “We bieden de vrouwen daarin keuzevrijheid. We willen ze niet dwingen om een tampon, cup of maandverband te gebruiken. Ze moeten zelf kunnen kiezen wat bij ze past.”

Sherita Thakoerdat is vrijwilliger bij één van deze uitgiftepunten en merkt dat vooral alleenstaande moeders dankbaar gebruik maken van de gratis producten. “De vrouwen zijn er bijzonder blij mee. Door dit initiatief houden ze nog net even wat geld over.” Bekijk op de kaart de verschillende uitgiftepunten van gratis menstruatieproducten in Nederland.

Jolanda Oest, oprichter van Bloedserieus Midden-Groningen, zet zich ook actief in voor het verspreiden van menstruatieproducten. Dat doet ze graag, maar: “Het zou geen liefdadigheid moeten zijn. De overheid moet dit gewoon regelen.” 

“Tijd voor een landelijk beleid”

De overheid zou volgens Stichting Armoedefonds via verschillende wegen een oplossing kunnen bieden voor dit probleem. “Menstruatieproducten zouden bijvoorbeeld in de zorgverzekering opgenomen kunnen worden. Of een combinatie tussen vergoeding van de producten en een verhoging van het minimumloon. Menstruatiearmoede is en blijft namelijk een uiting van armoede.”

Naar aanleiding van het onderzoek van De Bovengrondse stelde fractievoorzitter Lilianne Ploumen en kamerlid Gijs van Dijk van de Partij van de Arbeid kamervragen over dit fenomeen. Toenmalig minister voor Medische Zorg Bruno Bruins antwoordt daarop dat het beleid van de regering vooral gericht is op een integrale aanpak van armoede in het algemeen. 

Voor Nicolien hebben haar jaren in menstruatiearmoede een blijvende impact gehad. “Sommige gedragingen zitten er echt in. Het zit nog steeds niet in mijn systeem om bij elke toiletbeurt mijn tampon te vervangen, soms vergeet ik gewoon dat ik een tampon draag.” Haar blik op menstruatie is wel enorm veranderd met de jaren: “Toen droeg het vooral bij aan meer zelfhaat, maar nu weet ik dat je ongesteldheid ook een heel sterk punt kan zijn.”

Weggeefkastjes met gratis menstruatieproducten