Nathalie Denie, Myrthe Meines en Daantje Samwel

Het aantal grutto’s in Nederland neemt al jaren af. Ondanks stijgende subsidies constateert de Algemene Rekenkamer dat het tij nog niet is gekeerd. Nu is het Aanvalsplan Grutto in het leven geroepen om de nationale vogel te redden. Geld om het plan volledig uit te voeren ontbreekt.

Vroeg in de morgen bereiken vogelkenner Arjan Dwarshuis en jeugdvriend Gisbert van Baalen in aflevering vier van De Vogelspotcast een ondergelopen weiland waar ze op zoek gaan naar de grutto, onze nationale vogel. Met een telescoop turen ze de lucht in. ‘Het is heerlijk weer. We zien hier een hele groep vogels voor ons en daar zit dus ook de grutto’, zegt Van Baalen. ‘Je hoort hem al, luister. Luister. Het is een onomatopee, de grutto noemt zijn eigen naam.’ Dwarshuis verhoogt zijn stem voor een enthousiaste grutto-imitatie: ‘Diediediediediedie, grutto grutto grutto.’

Met de grutto in het vizier, gaat Dwarshuis op een serieuze toon verder: ‘Het is een reëel scenario dat de grutto die wij nu voor ons zien, en dat kan mij best wel raken, over dertig tot veertig jaar is uitgestorven. Aanvalsplan Grutto is denk ik de enige optie om de soort te redden, door de ecologische hoofdstructuur te herstellen. Jongen overleven bijna niet. Een heel klein percentage haalt de volwassenheid.’ Van Baalen zegt beteuterd: ‘Thanks, ik weet dat gewoon niet.’ Dwarshuis: ‘Te weinig mensen weten dat niet.’

In het rapport ‘Waar is de grutto?’, dat in december verscheen, constateert de Algemene Rekenkamer dat de aanpak van de bescherming van weidevogels niet werkt. Terwijl boeren de afgelopen twintig jaar steeds meer subsidie voor weidevogelbeheer kregen, is het aantal broedparen grutto’s gehalveerd. Onderstaande grafiek laat zien dat het aantal grutto’s sinds de jaren 80 is afgenomen. Sovon Vogelonderzoek Nederland schat het aantal broedparen in Nederland in de periode 2018-2020 tussen de 26.000 en 33.000. 

Een conclusie van het rapport: maatregelen met het meeste effect worden nauwelijks uitgevoerd. De verantwoordelijkheid ligt bij de boer, die op vrijwillige basis kan besluiten om weidevogelbeheer uit te voeren.

Om de grutto te redden is het Aanvalsplan Grutto opgesteld. Het plan is een initiatief van oud-minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Pieter Winsemius, Eerste Kamerlid Ferd Crone, It Fryske Gea, de Friese Milieu Federatie en Vogelbescherming Nederland. Aanvalsplan Grutto werd eind 2020 aan oud-minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) Carola Schouten overhandigd. Het initiatief maakt duidelijk welke maatregelen genomen moeten worden om de gruttopopulatie te laten stijgen. Aanvalsplan Grutto krijgt veel positieve reacties, maar tot dusver ontbreekt het geld om het plan volledig uit te voeren.

Waarom is de gruttopopulatie zo achteruitgegaan? ‘De keten zit in de knel’, zegt grutto-onderzoeker Egbert van der Velde. Hij doet onderzoek naar de grutto in Zuidwest-Friesland aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Zo kan ik mijn steentje bijdragen en laten zien dat het twee voor twaalf is.’ Hij ziet de intensieve landbouw als een van de oorzaken van de daling van de gruttopopulatie.

Landschapsbeheerder in Waterland, Noord-Holland, Ton Pieters sluit zich daarbij aan. ‘Mozaïeken is eigenlijk een dodelijk systeem’, zegt Pieters. Bij mozaïekbeheer worden kleine stukjes van de landbouwgrond gebruikt voor weidevogelbeheer. Om deze geïsoleerde stukjes heen wordt intensieve landbouw bedreven. Predatoren, de roofdieren die op weidevogels jagen, worden ook gedwongen op deze geïsoleerde stukjes te leven. In het nauw gedreven is de grutto een makkelijke prooi.

Van der Velde: ‘In de jaren ‘70 hielden boeren nog rekening met de weidevogel en gaven ze hem een kans om te broeden. Dit is heel langzaam verwaterd, omdat er geen consequenties aan vastzitten als je de grutto vergeet.’ 

‘Wij dachten na de oorlog: het aantal weidevogels kan nooit op’, zegt Pieters. ‘Dus gingen we onze landschappen veranderen. Graslanden werden eenzijdige Ajax-voetbalvelden.’ Van oudsher zaten weidevogels in bloem- en kruidenrijke weilanden. Maar dit landschap veranderde in groen gemillimeterd gras. En daar kan de grutto niet leven. Jonge grutto’s eten insecten en die leven in bloem- en kruidenrijk grasland. Voor deze kruidenrijkdom is een combinatie van ruige mest met een natte bodem nodig. Maar juist de maatregelen die nodig zijn voor een hoger waterpeil worden door de boeren weinig genomen, concludeert de Algemene Rekenkamer. 

Nederland heeft op grond van de Vogel- en Habitatrichtlijn de internationale verplichting om de grutto te beschermen. Deze verantwoordelijkheid ligt bij de provincies. Weidevogels zitten vaak op het boerenland, maar voor boeren kost het geld om hun landschap aan te passen voor weidevogelbeheer. Bovendien lopen ze inkomsten mis, omdat ze bijvoorbeeld later moeten maaien. Daarom kunnen ze subsidie krijgen. Sinds 2016 gaat dat via het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb). Het uitgangspunt hiervan is: ‘het creëren en in stand houden van een leefgebied voor een soort of groep van soorten die vergelijkbaar beheer vraagt.’ Weidevogelbeheer doen boeren op vrijwillige basis. Marielle Oudenes van Agrarisch Collectief Krimpenerwaard: ‘De boer wordt er niet beter van, het is geen verdienmodel.’

Boeren vragen de subsidies niet zelf aan, maar zijn verenigd in agrarische collectieven. Landelijk zijn er daar veertig van. De provincie beoordeelt de aanvraag van een collectief en keert de subsidies uit. De hoogte daarvan is afhankelijk van de maatregelen die genomen worden. Een relatief goedkope en makkelijk uit te voeren maatregel is legselbeheer: de boer markeert een gruttonest zodat deze opvalt en minder snel overreden wordt door een tractor. Duurdere en intensievere maatregelen zijn bijvoorbeeld het aanleggen van een hoog waterpeil en plas-drasgreppels.

Geld voor de ANLb-subsidies is voor een groot deel afkomstig uit Europa, provincies en waterschappen vullen de rest aan. Onderstaand diagram laat zien dat afgelopen jaren steeds meer ANLb-subsidies zijn uitgekeerd. De ANLb-subsidie omvat meer dan weidevogelbeheer alleen. Hoeveel geld aan alleen de grutto is uitgegeven, is onbekend.

De Algemene Rekenkamer heeft de uitgegeven ANLb-subsidies afgezet tegen het aantal broedparen grutto’s. Verschillende partijen zijn kritisch op de gebruikte methode, maar ze ontkennen niet dat het slecht gaat met de grutto. Volgens oud-minister van LNV Schouten hebben de onderzoekers te eenzijdig gekeken naar de rol en betekenis van subsidies. Willemien Geertsema van BoerenNatuur: ‘Wij zien ook wel dat er steeds meer geld naar weidevogelbeheer gaat. Maar er zijn veel meer factoren die de grutto beïnvloeden, zoals schaalvergroting, predatie en droogte.’ Een ander belangrijk kritiekpunt is dat de Algemene Rekenkamer alleen landelijke cijfers gebruikt. Geertsema: ‘Niet alle gebieden waar de grutto zit, worden beschermd. Daar is geen budget voor.’ 

In gebieden waar de afgelopen jaren aan weidevogelbeheer is gedaan lijkt het beter te gaan met de grutto dan in gebieden zonder beheer. Maar ook bij beheer is een afname van de grutto. Zoals te zien in onderstaande grafiek is sinds 2009 de gruttopopulatie het hardst gedaald in gebieden waar geen beheer (gangbaar) plaatsvond.

Eenzelfde situatie als op landelijk niveau, is ook in de provincie Friesland zichtbaar. In Friesland broedt jaarlijks ongeveer een derde van het totaal aantal grutto’s, hiermee is het de grootste gruttoprovincie van het land. Een evaluatie over de jaren 2014-2020 toont aan dat het in gebieden met weidevogelbeheer beter gaat met de grutto. De procentuele afname van de grutto in gebieden zonder beheer is 10-15% in de periode 2014-2020, tegenover 3-4% in gebieden met ANLb-beheer en 2% in reservaten – natuurgebieden waarin de weidevogel voorop staat. Toch concludeert de provincie: ‘Een minder snelle afname van de grutto bij beheer is mooi, maar onvoldoende. Het beleid is gericht op populatieherstel. Bij de huidige trends en het huidige beleid is er geen kans op stabilisatie of herstel van de provinciale gruttostand.’

Is er nog een toekomst voor de grutto? ‘Het is nu twee over twaalf, twee voor twaalf is al gepasseerd. Er moet nu stante pede paal en perk worden gesteld zodat de grutto behouden blijft’, zegt een woordvoerder van de Vogelbescherming.

‘Mensen eruit, vee eruit, mest eruit, extensiveren, vernatten en bloem- en kruidenrijk maken’, dat is wat er moet gebeuren als je het Pieters vraagt. Hij ziet landbouw en natuur het liefst gescheiden. ‘Je hoort me niet zeggen dat er geen mensen van goede wil zijn, die het uiterste eruit halen.’ Maar voor boeren brengt weidevogelbeheer dusdanig veel kosten met zich mee, dat ze volgens Pieters al snel voor de goedkopere, minder effectieve beheersmaatregelen kiezen.

De Land- en Tuinbouworganisatie Nederland (LTO), de landelijke vereniging voor agrarische collectieven BoerenNatuur, maar ook de Vogelbescherming en de opstellers van Aanvalsplan Grutto zien wél een rol voor de boeren bij het redden van de weidevogel. Het is volgens Geertsema dan wel belangrijk dat er genoeg geld beschikbaar is voor de boer. Dat benadrukt ook een woordvoerder van de LTO: ‘Het is belangrijk dat je het vermogen van de boer op peil houdt.’

Het Aanvalsplan Grutto streeft naar een optimale inrichting en beheer voor weidevogels in kansrijke gebieden. Het moet gaan om ruim dertig gebieden van minstens duizend hectare groot, waarin een weidevogelreservaat van tweehonderd hectare de kern is. Het Aanvalsplan wil af van de intensieve landbouw die nu rondom beheersgebieden plaatsvindt en in plaats daarvan extensieve, natuurvriendelijke landbouw rondom de kern plaatsen. Een hoog waterpeil is ook wenselijk volgens het plan: ‘Bij een hoog waterpeil vinden volwassen grutto’s in de zachte bodem voedsel in de vorm van wormen.’ Verder is aangepast agrarisch beheer nodig om jonge grutto’s volwassen te laten worden. Voorbeelden hiervan zijn het uitstellen van maaidata en het gebruiken van meer bodemvriendelijke mest, zodat het land kruidenrijk blijft en de jonge grutto genoeg insecten te eten heeft. Als laatste noemt het initiatief predatorenbeheer, waarbij het predatoren zo moeilijk mogelijk gemaakt wordt om gruttonesten en -kuikens aan te vallen.

Om dit te bereiken is een stevige financiële basis vereist, zo schrijven de initiatiefnemers van het rapport. Allereerst zijn eenmalige investeringen van zo’n 1,2 miljoen euro voor de kansgebieden van honderd hectare nodig. Met ruim dertig kansgebieden komt dat op een bedrag van 40 miljoen euro uit. Daarbovenop komen eenmalige kosten voor de herinrichting van de kansgebieden, totaal 35 miljoen euro. 

Het ministerie van LNV stelde aanvankelijk een bedrag van 52,5 miljoen euro beschikbaar voor de uitvoering van het Aanvalsplan Grutto voor de jaren 2023-2027. In reactie op vragen liet het ministerie weten dat daar inmiddels 17 miljoen euro bij is gekomen. Deze 17 miljoen euro wordt voor de helft gefinancierd door de provincies en voor de andere helft door LNV. De 52,5 miljoen euro is afkomstig uit Europees geld. 

Het ministerie verwacht dat de provincies hiermee in 18 tot 26 kansgebieden kunnen starten met het Aanvalsplan Grutto. Dat is minder dan de beoogde dertig kansgebieden. De woordvoerder van het ministerie laat weten dat de bedragen nog kunnen veranderen omdat gewacht wordt op toestemming van de Europese Commissie. Rond 2025 is er een evaluatie en wordt het bedrag mogelijk nog verhoogd. Provincies Noord-Holland, Zuid-Holland en Friesland waren niet bereikbaar voor vragen over de financiering van het aanvalsplan.

Hoewel het Aanvalsplan Grutto de ingrediënten heeft om de grutto te redden, kan het nog niet in zijn volledigheid van start gaan. De woordvoerder van LTO ziet daar niet direct een probleem in. ‘Wat betreft Aanvalsplan Grutto is het zaak om niet alleen groots en meeslepend, maar vooral klein te werken. Met pilots op vrijwillige basis zie je welke maatregelen passen’, zegt hij. 

De Vogelbescherming is blij met het aanvalsplan: ‘Het geeft wat ons betreft een signaal wat mogelijk is.’ Wel pleit de woordvoerder voor volledige financiering. ‘Het is echt van belang dat het plan volledig wordt uitgevoerd, anders heeft het gewoon geen zin.’