Door Roos Tuinenburg en Marc Dorenbos

Tijdens de coronapandemie hebben zwembaden meerdere keren hun deuren moeten sluiten. Dit heeft er toe geleid dat meer mensen zijn begonnen met openwaterzwemmen. Helaas betekent dit ook dat er in de afgelopen twee jaar meer meldingen zijn geweest van sterfgevallen en onderkoelingen in open water. Tijd om uit te zoeken wat de risico’s zijn bij openwaterzwemmen en of deze risico’s voldoende bekend zijn.

Esther Timmermans (20) ging in februari 2021 in haar eentje een rondje schaatsen bij het meer achter haar huis. Haar moeder belde nog toen ze al met haar ijzers op het ijs stond: ‘’Niet er doorheen zakken, hé?’’ Esther wist dat het ijs nog niet super dik was, maar er waren meerdere mensen die al een gokje hebben gewaagd. Na een paar slagen begon het gekraak onder haar voeten: ‘’Ik keek de dood in de ogen aan.’’

2020 is het jaar van de coronapandemie. Het woord van het jaar werd niet voor niks “anderhalvemetersamenleving.” In maart ging Nederland op slot. Dit betekende dat sporten er niet meer in zat. Het Mulier Instituut geeft in een rapport aan dat steeds minder volwassenen gingen sporten tijdens lockdowns, dit viel in de lijn der verwachting. Het gevolg? Mensen gingen massaal buiten bewegen. De nieuwsberichten dat hardloopschoenen niet meer te verkrijgen waren door de toegenomen populariteit en gesloten fabrieken kent iedereen nog wel. Hardlopen en openwaterzwemmen mocht namelijk wel van de overheid, ook was het soms in kleine groepjes toegestaan. Uit het eerder genoemde onderzoek van het Mulier Instituut in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport bleek dat 39% van de Nederlanders een nieuwe of andere sport is gaan beoefenen tijdens de coronapandemie. Het verschil tussen nu en twee jaar geleden is dat mensen ongeorganiseerder en meer buiten sporten.

Binnenzwembaden moesten ook noodgedwongen sluiten. Hier zagen buitenzwembaden hun kans. Allereerst ging het De Mirandabad in Amsterdam open in de herfst en winter van 2020, later volgden vele andere baden. Uit Sport en Bewegen in Cijfers van het RIVM is gebleken dat het percentage zwemmers onder de sportende mensen in Nederland redelijk gelijk is gebleven. Dit kan erop wijzen dat zwemmers die niet naar het zwembad konden dit hebben vervangen door openwaterzwemmen.

Maar door die populariteit komen meer zwemmers in open water in gevaar. Uit een onderzoek van het Letsel Informatie Systeem (LIS) van VeiligheidNL blijkt dat het aantal verdrinkingen met dodelijke afloop relatief het meest is gestegen in 2020, namelijk een stijging van 41 procent, in totaal 173 mensen. Hier gaat het om incidentele verdrinkingen, maar in niet altijd in open water, want gemiddeld vindt een verdrinking 70% van de keren plaats in open water (CBS). Duidelijke cijfers van het aantal onderkoelingen worden niet bijgehouden door de Spoedeisende Hulp zelf, zegt een woordvoerder van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Reddingsbrigade Nederland kreeg te maken met een explosieve stijging aantal hulpverleningen in 2020: 233% meer dan een jaar eerder.

Het kraken onder de voeten van Esther stopte niet. Toen zakte ze door het ijs in het diepe water: ‘’Watertrappelen vind ik normaal al moeilijk, moet je nagaan als je schaatsen, een wollen trui en een winterjas aan hebt. Het werd ontzettend zwaar.’’ Toch raakte ze in eerste instantie niet in paniek: ‘’Als ik een verkeerde keuze zou maken, dan wist ik dat het klaar was.’’ Ze was niet dichtbij de kant en moest zich daarom optrekken aan het ijs, wat tot vijf keer toe weer af brak. Na tien minuten lukte het haar. Ze ging op het ijs liggen om het gewicht te verdelen. ‘’Toen begon de paniek pas, eerst ging ik hyperventileren en ik ben daarna in shock geraakt door temperatuurdaling.’’

OPENWATERZWEMMEN ALS HOBBY

Iemand die tijdens de coronapandemie is begonnen met openwaterzwemmen is student Tim Franssen (25). Vrienden namen hem een keer mee: “Ik dacht: ‘waarom niet?’ Ik woon in de buurt van het Stadsstrand in Groningen en vind zwemmen leuk.’’ Hij begon in de zomer, maar neemt ook tijdens de wintermaanden een duik in het ijskoude water. Hij vindt openwaterzwemmen lekker omdat het goed te combineren is met de drukte van het studentenleven: ‘’Ik merk dat als ik nergens zin in heb, dat ik mij makkelijker over dingen heen kan zetten.’’ Tim vermoedt dat in koud water zwemmen daar positieve invloed op heeft gehad.

Wim Hof wordt meerdere malen genoemd als potentieel voorbeeld voor nieuwe openwaterzwemmers. Hof ontwikkelde een methode waarbij je ademhalingstechnieken combineert met in heel koud water te zitten. De filmpjes van The Dutch Ice Man speelden geen rol om te beginnen met openwaterzwemmen voor Tim. Hij doet wel eens Hof’s ademhalingstechnieken en lichamelijke oefeningen om warm te worden. ‘’Ik kan mij voorstellen dat mensen geïnspireerd raken door hem’’, aldus Tim.

Op de website van Wim Hof, maar ook van talloze andere media, gezondheidsplatformen en spirituele sites worden veelal de zogenaamde voordelen van in koud openwaterzwemmen verspreidt. Het zou je energielevel omhoog helpen, bevorderend zijn voor je slaap, het kan helpen met het reduceren van stress, een betere focus, toewijding en wilskracht veroorzaken en als laatste zou het je immuunsysteem versterken. Toch wijst onderzoek uit dat de voordelen per individu verschillen, zegt Directeur van het Nederlands Instituut Veiligheid Zwemlocaties (NIVZ), Bernard Korte. Er zijn meerdere onderzoeken die voordelen in kaart brengen, maar ook onderzoeken die geen voordelen merken of dat het zelfs nadelig is. Er is tot nu toe nog geen hard bewijs dat openwaterzwemmen voordelig is.

Tim heeft geen idee wat de gevaren zijn van openwaterzwemmen. Zelf zoekt hij het gevaar niet op, hij gaat meestal met vrienden en anders gaat hij niet lang in het water. Over onderkoeling en kramp heeft hij nooit echt nagedacht: ‘’Ik dacht dat je het over de snoeken had.’’

GEVAREN VAN ONDERKOELING

Prof. dr. Hein Daanen, hoogleraar Thermofysiologie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, zegt dat je spreekt van onderkoeling als de kerntemperatuur van het lichaam onder de 35 graden Celsius komt. Als de temperatuur van het lichaam daalt, zoals bij openwaterzwemmen met lage temperaturen, dan gaat het lichaam zich daartegen verzetten: je gaat dan rillen. Bij hele koude temperaturen kan het brein minder gaan functioneren, kan je verward worden en uiteindelijk kan het hart stoppen met kloppen. De doodsoorzaak is meestal niet onderkoeling, maar verdrinking. Als je in open water zwemt zonder drijfmiddelen kan er swimming failure optreden: de spieren worden zo koud, dat de zwemmer kopje onder gaat en verdrinkt. ‘’Dat is in Nederland toch wel een doodsoorzaak die vaak voorkomt, verdrinking. Dat is het risico van openwaterzwemmen. Maar met drijfmiddelen houd je het aardig lang uit in koud water,’’ aldus Daanen.

Ernstige onderkoeling herken je wanneer iemand stopt met rillen en de persoon verward lijkt. Bel dan 112.

Volgens dr. Rob Bakels, universitair docent fysiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, is het van belang om een onderkoelde zo snel mogelijk droog maken en naar binnen te brengen. De natte kleding moet uit en droge, warme kleding meteen aan. Als je ondergedompeld bent in water geef je heel veel warmte af. Je moet andersom ook niet iemand die oververhit is in koud water leggen. Als je huid warm wordt, gaan de bloedvaten open en verlies je warmte, dus een hete douche na een koud bad is niet aan te raden. Bakels denkt eerder aan het nuttigen van een warme drank, naar een droge, warme omgeving gaan en droge, warme kleding aandoen.

TOEZICHT BIJ OPEN WATER

Er wordt gewerkt met toezicht op de populairste plekken voor openwaterzwemmen in Nederland. Dit toezicht wordt verzorgd door de Reddingsbrigade Nederland. Zo’n 5000 mensen zijn actief in het ‘lifeguard’ gedeelte van de Reddingsbrigade. Dit is voornamelijk aan het strand en bij grote recreatieplassen. Een woordvoerder van Reddingsbrigade Nederland laat weten het toezicht bij de kleinere wateren en bij grachten en vaarten niet aanwezig is vanuit de Reddingsbrigade. Aangezien veel nieuwkomers in het openwaterzwemmen het vaak doen op locaties als het Stadsstrand Groningen en Paterswoldsemeer, heeft de Reddingsbrigade geen overzicht op deze groep.

Dat hier geen overzicht is, kan de Reddingsbrigade niet heel veel tegen doen. Hoewel de Reddingsbrigade Nederland dus 5000 lifeguards heeft, is dit niet genoeg om overal in Nederland toezicht te hebben. Bovendien is een groot gedeelte van het personeel op vrijwillige basis bij de Reddingsbrigade aangesloten: “Van deze mensen kun je ook niet verwachten dat zij altijd en overal beschikbaar zijn.”

Vanuit de Reddingsbrigade wordt vermoed dat de meest nieuwe zwemmers wel op de hoogte zijn van de risico’s die openwaterzwemmen met zich meebrengt. Het gevaar ligt vooral bij de nieuwe mensen: “De nieuwelingen hebben hun vrienden het vaak al eens zien doen en denken: ‘Oh, dat kan ik ook wel.’ Dat valt in de praktijk vaak tegen. Het is heel anders dan in een binnenbad zwemmen.” De woordvoerder benadrukt ook dat de sterfgevallen in open water niet alleen zwemmers zijn. Het kan bijvoorbeeld ook gaan om dronken mensen die in het water vallen. Studenten van Saxion Hogeschool werken aan een methode om de registratie van ongevallen in open water overzichtelijker te maken. Omdat dit project nog niet is afgerond, konden zij nog geen gegevens delen.

Onder de hoede van de Nationale Raad Zwemveiligheid (NRZ) is er in 2020 het Nationale Plan Zwemveiligheid opgesteld. In dit plan staan veel concrete ideeën over het bevorderen van de zwemveiligheid in Nederland. Eén van de punten die wordt aangedragen in het plan gaat over lifeguards bij open water. Er wordt gemikt op meer lifeguards. Deze lifeguards moeten daarnaast een betere opleiding krijgen en de opleidingen die verspreid zijn door het land moeten eenduidiger worden.

Het NIVZ is één van de organisaties die zich bezighoudt met de uitvoering van het Nationale Plan Zwemveiligheid. Directeur Bernard Korte spreekt van een groot verschil tussen de kust en de binnenwateren van Nederland: “Vanaf de Waddeneilanden tot de Belgische grens is de veiligheid gewaarborgd dankzij lifeguard-organisaties. Bij recreatieplassen is dit veel minder. De drang om de zwemlocaties aan de kust veilig te maken is simpelweg groter.”

Korte noemt dan ook andere manieren om te zorgen dat de risico’s voor openwaterzwemmers afnemen: hij denkt dat de belangrijkste winst te behalen is in de communicatie. Mensen moeten bewust worden van de risico’s. Korte pleit voor een landelijk georganiseerde campagne: “Als kinderen weer naar school gaan krijg je ook een landelijke campagne dat kinderen weer op de fiets zitten. Dit zou je ook aan het begin van het zwemseizoen kunnen doen. Hierin waarschuw je dan voor de risico’s die zwemmen in open water met zich mee brengt.”

Of Esther na haar ijswaterbad nog klachten kreeg? Ze heeft er geen fysieke klachten aan overgehouden, niet eens een verkoudheid. Esther zegt: ”Wel was het mentaal een harde klap.” Ze is naar een psycholoog geweest en kreeg nachtmerries. Een jaar later na het ongeval zegt ze er veel van geleerd te hebben: ‘’Ik heb ook wel weer de zin en de durf gevonden om te schaatsen.’’